कोकण…..भगवान परशुरामांची पावन भूमी. ईश्वराचा कृपाप्रसाद , अध्यात्मिक अधिष्ठान आणि निसर्गाची मुक्तहस्ते उधळण लाभलेली हि पवित्र भूमी. पूर्वेला सह्याद्रीची पर्वतरांग आणि पश्चिमेला अथांग सागर. या पावन भूमीत, सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात, देवगड तालुक्यातील 'कोटकामते' हे एक गाव. चारही बाजूनी डोंगरांनी वेढलेले, बारमाही वाहती नदी, सुजलाम सुफलाम असे हे नयनरम्य गाव. ऐतिहासिक आणि आध्यत्मिक अधिष्ठान लाभलेले हे गाव. या गावाची ग्रामदैवत ' देवी भगवती माता'. एक जागृत देवस्थान.
देशभरातील इतर व्यक्तिगत इनामे आणि संस्थाने जरी रद्द झाली असली तरी देवगड तालुक्यातील कोटकामते गावचे इनाम मात्र अजूनही चालू आहे. या गावाच्या सर्व जमिनीवर प्रमुख कब्जेदार म्हणून इनामदार ‘श्रीदेवी भगवती संस्थान कोटकामते’ असा शिक्का प्रत्येक जमिनीच्या ७/१२ च्या उताऱ्यावर आहे.
या गावात भुईकोट किल्ला आहे. आजही त्याचे बुरुज आणि तटबंदीचे अवशेष आपणाला पाहायला मिळतात . यावरूनच गावाला 'कोटकामते' असे नाव पडले.
छत्रपती शिवाजी महाराजांचे आरमार प्रमुख सरखेल कान्होजी आंग्रे यांनी कोटकामते गावातील भगवती देवीस नवस केला होता, ‘जर मी लढाईत विजयी झालो तर, तुझे भव्य देऊळ बांधीन व देवस्थानाला गाव इनाम म्हणून देईन’ त्याप्रमाणे युध्द जिंकल्यावर कांन्होजींनी शके १६४७ म्हणजेच इ.स. १७२५ साली या मंदिराचा जीर्णोद्धार केला होता. या घटनेची साक्ष देणारा शिलालेख आजही मंदिरात पहायला मिळतो. शिलालेखातील मजकूर पुढील प्रमाणे :
"श्री भगवती ।।श्री।।
मछक षोडश शत: सत्पचत्वारिंशत माधिक संबंछर विश्वात सुनामा ।।
सुभे तं स्थिच छरे आंगरे कान्होजी सरखेल
श्रीमत्कामश देवा देवालय मकरोदिती जाना तु जनो भविष्य माण: ।।१।।"
श्री भगवती देवीची पुरातन मुर्ती काळ्या पाषाणात बनवलेली आहे. देवीच्या मूर्तीच्या वरच्या बाजूस २ हत्ती देवीवर पुष्पवृष्टी करताना कोरलेले आहेत. देवीच्या उजव्या हातात खडग आहे. सहा प्रचंड लाकडी कोरीव खांबांनी तोललेली तक्तपोशी, जुन्या घंटा, देवतांचे तरंग, लामणदिवे आणि भगवतीची सर्वागसुंदर मनोहारी मूर्ती असे सगळे साग्रसंगीत सजलेले हे देवालय आहे. अत्यंत जागृत देवस्थान आणि नवसाला पावणारी देवी अशी हिची ख्याती पंचक्रोशीमध्ये पसरलेली आहे.
मंदिराच्या परिसरात दोन पुरातन मुर्ती ठेवलेल्या आहेत. त्यास स्थानिक लोक श्री देव रामेश्वर व श्री पावणाई देवी म्हणतात. भगवती मंदिरामागे श्री रामेश्वर मंदिर व श्री देव जटेश्वर मंदिर आहे. त्यात एक पुरातन मूर्ती आहे. याशिवाय पुरातन दुमजली वाड्याचे अवशेषही पाहायला मिळतात. त्याचबरोबर मंदिराच्या परिसरात श्रीदेव रवळनाथ मंदिर , श्री देव हनुमान मंदिर , श्री पावणादेवी मंदिर असून लाकडी नक्षीकाम केलेली दीपमाळ, सुंदर कलात्मक बांधणीची एक पाण्याची विहीर या गोष्टी पाहायला मिळतात. विहिरीच्या बाजूला पुजाऱ्यांचे निवासस्थान आणि बाहेर येणाऱ्या भक्तमंडळींसाठी 'भक्तनिवास ' आहे. देवीच्या या देवळाबाहेर मंदिराकडे तोंड करून श्री देवीचे वाहन असलेल्या सिंहाची प्रतिमा आहे. मंदिराच्या बाहेरच्या बाजूला दोन मोठय़ा तोफा जमिनीमध्ये पुरून ठेवलेल्या दिसतात. बाजूलाच छोट्या पारावर श्री देवी भगवतीचे निशाण उभारण्यासाठी उंच लाकडी ढालकाठी आहे. प्रवेश पायरीसमोर उभे राहिले असता मांडातूनच (देवळासमोरील मोकळा भाग) श्री देवी भगवतीच्या मूर्तीचे मनोहर दर्शन घडते.
किल्ल्याच्या भव्य प्रवेशव्दारापाशी असतो तसा एक छोटा दिंडी दरवाजा मंदिराच्या महाद्वाराला आहे. त्यावर दुमजली बांधकाम आहे. सुमारे ७०० ते ८०० लोक एकाच वेळी बसू शकतील एवढी क्षमता असलेला कोरीव काम केलेले भव्य लाकडी खांब आणि लाकडी महिरपींनी तयार केलेला सभामंडप भाविकांचे लक्ष वेधून घेतो. सभामंडपातून पायऱ्या काढून गेल्यावर आपण गोपुरात जाता येते. येथे आपणाला अत्यंत सुबक, नाजूक नक्षीकाम केलेली भक्कम बांधणीची, गावातीलच सुतार मंडळींनी तयार केलेल्या भव्य पालखीचे दर्शन घडते. गोपुरातील खांब आणि सभामंडप व गोपुरी यांना जोडणाऱ्या भागातील लाकडी नक्षीकाम चित्ताकर्षक आहे. येथून प्रवेश करणाऱ्या दरवाज्याच्या चौपाटीवरील सुंदर नक्षीकाम आणि मध्यभागी कोरलेली श्री गणेशमूर्ती, दोन्हीबाजूला रिद्धी-सिद्धी आणि बाजूला अश्वमुख भाविकांचे लक्ष वेधून घेतात. येथून आत प्रवेश केल्यावर गाभाऱ्यापर्यंतच्या भागात ६ लाकडी खांबांनी तोललेली ,समान भागात विभागलेली सुंदर नक्षीकाम केलेली तक्तपोशी आहे. डाव्या बाजूला अंगात संचार येणाऱ्या चार प्रमुख देवतांचे तरंग नेसवून ठेवलेले दिसतात.
तेलाऐवजी पाण्याने मशाल पेटविली
१९७४ साली कोटकामते गावातील आडिवरे वाडी येथील 'श्री वडची देवी' हिची यात्रा होती. या यात्रेस येथील देवस्वारी घेवून मानकरी, गावकरी गेले होते. यात्रेचा दिवस संपल्यानंतर माघारी येण्याच्या वेळी दुपारचे स्नेहभोजन आटोपल्यानंतर संध्याकाळी पाचच्या सुमारास पुन्हा धूप जाळून श्रींचे तरंग काढण्यात आले. मात्र सर्व धार्मिक विधी होईपर्यंत रात्रीचे आठ वाजले. याठिकाणी निघताना सोबत नेलेल्या सर्व सामानाची भांडी रिकामी झालेली होती. मशालजीकडील तेल संपले असल्याचे लक्षात आल्यानंतर मानकऱ्यांनी हि गोष्ट देवीच्या कानावर घातली. देवीने मानकऱ्यांसोबत मशालजीना व रयतेलाही मी जाईन त्याठिकाणी माझ्यासोबत चला अशी आज्ञा केली. सर्व मंडळी शिवकळेच्या मागून वडची देवी पाषाणाजवळ गेली . ती पाषाणाजवळ गेल्यानंतर तिने ती पेटती मशाल रिकाम्या पासरीत म्हणजेच तेलाच्या भांड्यात बुडवून वर उचलली . आपल्या हातात मशाल घेवून आता माझ्यामागून या अशी आज्ञा केली. देवीच्या आज्ञेप्रमाणे हि मंडळी देवीच्या शेजारी असलेल्या ओहोळाजवळ गेली. तरंग पाण्यात बुडविला व पेटती मशाल पाण्यात बुडवून वर काढली. पाण्यात बुडवूनही मशाल मात्र विझली नाही. ओहोळावरील पाणी पसरीत भरून ती पुन्हा पाषाणाजवळ आली आणि म्हणाली, मी माझ्या दरबारात जाईपर्यंत या पाण्याचा वापर करा. दरबारात गेल्यावर पासरीतील शिल्लक पाणी देवीच्या तळीत नेवून ओतण्यात आले. हि सत्यकथा येथील ग्रामस्थांनी प्रत्यक्ष अनुभवल्याचे सांगतात.
कुणकेश्वर भेटीप्रसंगी साक्षात तीर्थ, भगवती देवीच्या भेटीस आले.
काही वर्षापूर्वी कुणकेश्वर यात्रेनिमित देवी भगवतीची देवस्वारी कुणकेश्वराच्या भेटीला गेली होती. भेट झाल्यानंतर तीर्थस्थानावर देवस्वारी जात होती. समुद्रतीर्थावर अनेक देव स्वाऱ्या व भाविक रयतेने गर्दी केली होती. तीर्थापासून १०० ते १५० फुटापेक्षा जास्त अंतरावर देवीची देवस्वारी होती. पण गर्दी असल्यामुळे देवीला तीर्थापर्यंत जाण्यासाठी मार्ग मिळत नव्हता. गर्दीतून मार्ग काढत गावकरी मार्गस्थ होत असताना, देवीने हुकुम सोडला. पुढे जावू नका, मी आहे तिथपर्यंत तीर्थ येईल. अचानक काही वेळेतच तीर्थ देवी ज्या ठिकाणी उभी होती, त्या ठिकाणी आले. हे पाहून सर्व भाविकांना आश्चर्य वाटले. अशा अजूनही अनेक देवीच्या कथा आजही सांगितल्या जातात.
असे हे ऐतिहासिक आणि आध्यात्मिक अधिष्ठान लाभलेले 'इनामदार श्री देवी भगवती संस्थान' मंदिर आहे.
अध्यक्ष
डॉ. मुकुल मुरलीधर प्रभुदेसाई
7350474963
उपाध्यक्ष
श्री. लक्ष्मण गंगाराम पाटकर
8805587808
सचिव
श्री. गुरुदास विश्राम घाडी
9421539484
कोषाध्यक्ष
श्री. तेजपाल राजाराम तांबे
9423513463
विश्वस्त
श्री. महेंद्र विठ्ठल मेस्त्री
8805495584
संस्थान कारकून
श्री संतोष वसंत मेस्त्री
8378010901
या संस्थानामध्ये खालील प्रमाणे मानकरी आणि देवसेवक आहेत.
मिराशी, ठाकुरगांवकर, कुलकर्णी, पोकम, घाडीगांवकर, सुतार यांचा उल्लेख प्रत्येक शिवकळा संचारानंतर सभामंडपात आल्यावर करतात. हे मान त्या त्या घरात वंशपरंपरेने पुढे चालु राहतात.
मिराशी अष्टाधिकारी समजला जातो. मंदिरातील नवरात्रोत्सवावेळी तो यजमान पद भूषवितो. एखादे वार्षिक काही कारणास्तव अडले असल्यास त्यात योग्य मार्ग काढण्याची जबाबदारी परंपरेने त्या पदाला दिलेली आहे.
कुळकर्णी हे मेळेकरी असुन लोकांची गाऱ्हाणी शिवकळेच्या कानावर घालण्याचे काम ते करतात. किंबहुना नवरात्रोत्सवातील श्रींच्या संचारासाठी गायली जाणारी आरती, “आनंद उदयो बोला ना अंबे भवानीचा” ही तेच म्हणतात.
पुर्वीच्या काळात ऍडमिनीस्ट्रेटर म्हणुन जमेदार हे पद प्रभुदेसाई घराण्याकडे आहे, देवस्थान घटनेमध्येही याच अनुषंगाने किमान एक विश्वस्त प्रभुदेसाई घराण्यातील असावा असा नियम आहे. बाकी पोकम हे श्री देव जैन आकार ब्राह्मण या स्थानचे वस आहेत, घाडीगांवकर हे श्री देव गांगेश्वर या स्थानचे वस, सुतार हे श्री देव चव्हाटा रवळनाथ याचे वस, तसेच घाडी हे पावणाई देवीचे वस असुन हे सर्व मानकरी वर्सलीप्रमाणे आपापले कामकाज करतात.
संस्थानमध्ये खालीलप्रमाणे देवसेवक आहेत :
वरीलपैकी श्रींचा पुजारी, आठ देवस्थानांचे (उपरोक्त उल्लेखानुसार) वहिवाटदार, मशाल, मृदंग, झांज, वाजंत्री या सेवा बारमाही आहेत.
पुराणिक, चोपदार, हुद्दा, मोरचिल, भोई, चौरी, अब्दागिर, हिलाल, छत्री, घाम पुसणे, शंख, निशाण, झेंडे या सेवा ज्या दिवशी पालखी चालू असते (चैत्र महिना, आश्विन पौर्णिमा ते कार्तिक पौर्णिमा आणि नवरात्र) त्या काळात चालू असतात. बाकी सर्व सेवा (बारमाही व अन्य) या केवळ नवरात्रोत्सवापुरत्या मर्यादित असतात. या सर्व सेवेक-याना नवरात्रोत्सवात त्यांच्या सेवेनुसार शिधा मिळतो.
वेबसाइटवर असणाऱ्या माहितीत काही त्रुटी किंवा कोणाचा उल्लेख राहिला असल्यास ते तात्काळ विश्वस्त मंडळाच्या निदर्शनास आणून द्यावी. तसेच कोणाचा नामोल्लेख करायचा राहून गेल्यास संस्थान दिलगीर आहे.
भाविक आपल्या इच्छेनुसार 'पोस्टाने (मनीऑर्डरने)' देणगी देऊ शकतात.
यासाठी खालील पत्यावर मनिऑर्डर करावी.
मा. व्यवस्थापक,
इनामदार श्री देवी भगवती संस्थान , कोटकामते.
मु: पो. कोटकामते, देऊळवाडी.
व्हाया- तळेबाजार,
तालुका - देवगड,
जिल्हा - सिंधुदुर्ग.
पिन - ४१६६११
भाविक आपल्या इच्छेनुसार 'ऑनलाईन' पद्धतीने देणगी देऊ शकतात.
यासाठीची सविस्तर माहिती खालीलप्रमाणे:-
Account Name:
Shree Devi Bhagavati Sansthan Kotkamate.
Account No: 37600745201
Bank: State Bank of India
Branch: Talebazar
IFS Code: SBIN0016535.
स्टेट बँक ऑफ इंडिया
देणगीसाठी QR CODE
जवळचे रेल्वे स्टेशन - १. नांदगाव २. कणकवली
इनामदार श्री देवी भगवती संस्थान , कोटकामते.
मु: पो. कोटकामते, देऊळवाडी.
व्हाया- तळेबाजार,
तालुका - देवगड,
जिल्हा - सिंधुदुर्ग.
पिन - ४१६६११
या वेबसाईटचे उद्घाटन आश्विन शु. ६,शनिवार दि. १ ऑक्टोबर २०२२ रोजी मा. सेनासरखेल कान्होजीराजे आंग्रे यांचे दहावे वंशज मा. सरखेल आर्यनराजे आंग्रे यांच्या शुभहस्ते झाले.
©2022 इनामदार श्री देवी भगवती संस्थान , कोटकामते. I All Rights Reserved
Design, Developed & Donated By Mangesh Sitaram Monde, Mumbai (Kotkamate)